pooyesh.babol

1. الگوي مصرف درست از ديدگاه امام علي^(ع) از نظر اقتصاد:

از ديدگاه امام علي^(ع) انگيزه نقش مهمي در شکل دادن به رفتار انسان دارند. تقسيم به انجام دادن کار، تنظيم ميزان ساعت کار و فراغت، انتخاب شغل و ميزان توليد ...

امام علي^(ع) در نهج البلاغه حاکميت لذت طلبي بر رفتار خود را به شدت انکار مي کنند: « من آفريده نشدم که خوردن خوراکي هاي پاکيزه مرا به خود مشغول دارد؛ همچون حيوان، پرواي که تمام همش علف است ويا همچون حيوان رها شده‌اي که کارش چريدن و خوردن و پر کردن شکم است، و از سر نوشتي که در انتظار او است بي خبر است. آيا بيهوده يا مهمل و عبت آفريده شده ام.»

تنها هدف اصيل در نگاه امام کسي داراي ارزش ذاتي است، جلب رضايت خداوند است. اين دليل بر اين نمي‌باشد امام علي^(ع) به اندازه قوت خود کار مي کرد بلکه او در حالي که با کار طاقت فرسا، محصول فراواني به دست مي آورد،  سهم چنداني براي خود بر نمي داشت و چنان که در بررسي سيره تخصيص درآمد ايشان تقريباً همه آن را انفاق مي کرد.[3] البته لازم به گفتن مي‌باشد رفتارهاي امام علي^(ع) براي برخي اختصاصي و بعضي عمومي است که بايد در ارزيابي الگوهاي رفتاري دقت کامل شود. گاهي عملي يا رفتاري را در شرائط زماني ومکاني خاصي انجام داده است که متناسب با همان دوران و شرائط خاص، قابل ارزيابي است يا رفتارهاي که چون مقام امامت را داشته انجام مي داده که متناسب براي هر شخصي و فردي نمي‌باشد. بنابراين ما در اين تحقيق سعي کرديم الگوهاي رفتاري امام متناسب براي همه افراد و زمانهاي‌باشد مطرح کنيم.

* داستان عاصم در زمان حضرت علي^(ع) : «حضرت اميرالمومنين بعد از جنگ جَمَل» وارد شهر تاريخي بصره شد و يارانش در مورد يکي از مسلمانان به نام عاصم خبر دادند که وي مانند راهبان نصارا ،گليمي پوشيده و از زندگي دست كشيده و عزليت گزيده است. حضرت فرمود: او را نزد من حاضر کنيد! همين که عاصم به خدمت حضرت رسيد، فرمود:‌اي دشمنک خود! شيطان پليد خواسته است تو را سرگردان‌کند که اين راه و رسم زندگي را به او آموخته و آن را در نظرت جلوه داده است. آيا با اين وضعي که پيش گرفته‌اي – رحم به زن فرزند خود نکردي؟ عاصم عرض کرد: يا اميرالمومنين! من خواسته ام مانند شما باشم و از حضرت تقليد کنم که با لباس زبر و خشن و خوراک ناچيز و بي لذت، روزگار مي گذراند! فرمود: نه! من مانند تو نيستم. زيرا خداوند بر پيشوايان حق، واجب نموده است که خود را پائين آورد و در حدود وضع مردم تهيدست قرار دهند تا فقر و تنگدستي بر بي نوايان فشار نياورد وباعث پريشاني بيشتر آنها نشود.[4]

2- سيره اميرالمومنين^(ع) در اعتدال گرايي :

لازم به ذکر است درست که امام علي^(ع) بيشترين چاه ها را در مدينه و اطراف آن و کنار جاده هاي عمومي آن روز‌کند به آب رساند و آنگاه وقف کرد يا هزار بنده را خريد و آزاد کرد يا براي فقرا بي خانمان مدينه خانه خريد وليکن هرگز ترک دنيا و داشتن روح انزوا يا عدم پس انداز و سرمايه را تاکيد نمي کرد. امام در انفاق و ايثار بي‌مانند است، و سه شبانه روز به همراه خانواده، غذاي خود را به گرسنگان مي بخشد و ديگران را بر خود مقدم مي دارد وباغلات احداث شده را به نفع فقرا به فروش مي‌رساند.

در حالي که امام وقتي به شهاد ت مي رسد و چشم ها را فرو مي بندد که زنان و فرزندان او با دسترنج او تامين مي باشند. نه از بيت المال و امام عمومي تغذيه مي کنند و نه به ديگران محتاجنده بلکه خود کفايي وسربلندي آنان، از دسترنج و کار و توليد حضرت اميرالمومنين است بطوري باغات سرزمين ينبع را وقف زنان فرزندان خود مي‌کند که زندگي آنان، آبرومندانه تامين شود اين باغات نه مي فروشد نه هديه مي‌کند ونه به فقرا مي بخشد. که براي تامين زندگي فرزندان خود وقف مي‌کند[5].

3ـ نظم و وجدان کاري از دیدگاه امیرالمؤمنین^(ع) :

يکي از ويژگي‌هاي رفتاري امام علي‌^(ع) ، برخورداري از نظم دقيق و وجدان کاري نيرومند است. امام از لحظه لحظه اوقات خود بهره مي‌گيرد و هيچ فرصتي را براي ارائه کار مفيد از دست نمي‌ده. رفتار امام در ماجراي جنگ خيبر نمونه خوبي است. در مقطعي از اين جنگ اما به دليل درد شديد چشم قادر به حضور در ميدان نبرد نبود، ولي وجدان کاري حتي در چنين حالتي اجازه بيکاري و‌ آسايش به او نداد. وقتي اصحاب در جستجوي وي برآمدند او را ديدند که با وجود چشم درد،‌ در‌آسياب مشغول آسياب کردن است.

* امام باقر برنامه کاري امام علي^(ع) را چنين توصيف مي‌کند: [برنامه کار] امام علي^(ع) چنين بود که پس از به جا آوردن نماز صبح، تا طلوع خورشيد، پيوسته به تعقيبات نماز مشغول مي‌شد. زماني که خورشيد طلوع مي‌کرد، فقيران و بينوايان و مردم ديگر نزد او جمع مي‌شدند و او به آن‌ها فقه و قرآن مي‌آموخت و زمان مشخصي از اين جلسه بر مي‌خاست.[6]

4- مخارج در الگوی امام علی ^(ع) :

مخارج خوراک در الگوي مصرف امام^(ع) کمترين مقدار ممکن بوده‌است.

نبايد تصور کرد که خودداري امام از مصرف خوردني‌هاي حلال به معناي حرام دانستن لذتهاي حلال برخود يا توصيه ديگران به عمل به اين شيوه بوده است، زيرا امام در سنت گفتاري خود رفتار مطلوب فرد مسلمان را رعايت حد اعتدال مي‌دانست و تلاش مي‌کرد تا چنين رفتاري به هنجار اجتماعي تبديل شود. جامعه مطلوب از ديدگاه امام علي^(ع) جامعه‌اي است که همگان خصوصاً گروههاي کم‌درآمد ، در‌ آن به آساني بتوانند غذاي مورد نياز خود را تهيه کنند، راهبرد مناسب براي رسيدن به اين هدف، اين است اقشار پردرآمد از زياده‌روي در مصرف غذا پرهيز کنند. ولي انسان، لذت جو است و تغذيه را وسيله‌اي براي کام‌جويي بيش‌تر مي‌داند و بنابراين در مصرف غذا از اعتدال خارج مي‌شود.

هنجار شدن اين پديده، اتلاف منابع و سوءتغذيه به فقيران را به دنبال خواهد داشت. جامعه براي تغيير اين شيوه مصرف، نيازمند اسوه است و بي‌شک، توان اقتصادي ، اقتدار روحي ، موقعيت اجتماعي و سوابق مذهيبي امام تمام شرايط چنين اسوه‌اي را فراهم آورده بود[7]. مخارج ديگر که از جمله : اين مخارج در نگاه امير مومنان بالاترين درجه اهميت را داشته است. رويکرد امام به اين امر از اين مبناي انسان شناختي ريشه مي‌گرفت که انسانيت انسان به دانايي و مهارت او است. آموزش و پرورش در ميان خانواده امام نيز بسيار جدي بود؛ به‌گونه‌اي که گفته‌اند امام حسين^(ع) به‌ آموزگار فرزند خود به ازاي تعليم سوره حمد عطاي فراوان بخشيد و دهان او را پر از گوهر کرد. [8]

- مخارج ديگري نيز در سيره امام مشهود است از جمله مخارج تفريحات و سرگرمي‌هاي سازنده است. در انديشه امام لذت‌هاي حلال از عوامل سازنده روحي و حفظ تعادل رفتاري به شمار مي‌آيد. چنان که مي‌فرمايند: مومن، ساعات زندگي خود را به سه بخش تقسيم مي‌کند: قسمتي را به مناجات با پروردگارش مي گذراند، بخشي ديگر را در طريق اصلاح معاش زندگي‌اش به کار مي‌گيرد و قسمتي را براي بهره‌گيري از لذتهاي جلال و زبنده. نمونه تفريحات سالم که از دايره شرع خارج نيست مسافرت ، بازديد از اماکن مذهبي شرکت در مسابقات انجام دادن ورزش‌ها از جمله اسب دواني و تيراندازي و ...  در مراتب بالاتر تکامل معنوي ، نياز به تفريح ممکن است با نشاط روحي حاصل از کار مفيد اقتصادي و يا اقامه مراسم مذهبي، مانند نماز جماعت، انجام دادن مراسم حج و ديدار با خويشاوندان (صله رحم) نيز برطرف مي‌شود.

ـ مخارج مربوط بهداشت، درمان و نظافت و پاکيزگي استفاده از عطر به طور موکده و در سيره امام به چشم مي‌خورد.

ـ مخارج پوشاک و لباس

ـ مخارج حمل و نقل

ـ مخارج کمک به نيازمندان[9]

5ـ بررسي زندگي امام رضا^(ع) از دیدگاه الگوی مصرف :

ـ غذا : خداي متعال هيچ خوردن و نوشيدني را جايز نکرده مگر آنچه در آن سود و صلاحي است، در هيچ چيزي ممنوع نکرده مگر آنچه در آن زيان و نابودي و تباهي بوده‌است. پس هر چه سودمند و توان‌بخش جسم باشد و به بدن آدمي نيرو بدهد، حلال است.

ـ خوردن گوشت : لازم است گوشت بخوريد، که آن (بر اندام شما) گوشت مي‌روياند. آن کس که چهل روز گوشت نخورد، اخلاقش نکوهيده مي‌گردد.

در ما مقابل احاديثي در نکوهش گوشت‌خواري رسيده‌است از جمع اين دو دسته احاديث و مقايسه آنها روشن مي‌شود که مداومت بر گوشت خواري زيان مي‌رساند، اما ترک آن نيز موجب ضعف و ناتواني است. پيامبر اکرم ^(ص) : هرکس چهل روز (پياپي) گوشت بخورد، به سنگدلي دچار مي‌گردد.[10]

- لباس: برنطي راوي معروف مي گويد: پدرم گفت: در پوشيدن لباسهاي زيبا چه مي‌گويي؟ اما رضا ^(ع) فرمودند : بپوش و زيبا بپوش . چنان که در روايت امام رضا ^(ع) لباس زيبا تجويز شده است، از جمله براي حفظ همين شکوه ظاهري جامعه اسلامي ضرورت مقدار لباس ترديدپذير نيست ليکن چگونگي و کيفيت آن با سطح درآمد و زندگي مردم و جامعه ربط دارد. اگر سطح درآمدها پائين باشد و ضرورتهاي زندگي تأمين نگردد. لباس نيز بايد در حد لازم مورد استفاده قرار گيرد و اگر سطح درآمد‌ها بالا باشد، و مسائل اوليه زندگي حل شده باشد، از لباسهاي زيبا و فاخر نيز مي‌توان استفاده کرد. [11]

- نظافت و بهداشت : امام رضا^(ع) مي‌فرمايند: خداوند متعال بيچارگي و بيچاره نمايي را دشمن مي‌دارد، و خداوند مردم ژوليده و کثيف را دشمن مي‌دارد. بهداشت و نظافت ، در نظر امام اهميتي ويژه دارد و کثيفي و پليدي نکوهيده و زشت و موجب خشم الهي است. شستشوي بدن ـ که رکن بهداشت است ـ در حد نسبتاً باالاي آن در آموزشهاي رضوي آمده‌است.[12]

- تزيين و آراستن: ابن جهم مي‌گويد: « نزد امام رضا(ع) رفتم و او موهايش را رنگ سياه زده بود. گفتم : فدايت شوم، با رنگ سياه موهايت را رنگ کردي؟ فرمود: در رنگ آميزي مو پاداش است. رنگ کردن مو و آمادگي(با آراستن ظاهر) از چيزهايي است که پاکدامني زنان را فزون مي‌سازد، و زنان پاکدامني را رها کردن چون همسرانشان خود را براي ايشان آماده نکردند.» امام در اين کلام، به دو موضوع اشاره کرده‌اند: نخست ، پاداش اخروي و اجر الهي زينت و آرايش کردن. دوم ارزش اجتماعي و تکليفي آن.

- شيوه زندگي اجتماعي: رسيده است که آن امام بزرگ، در خانه لباس هاي پاره و درشت و پشمينه مي‌پوشيد و بر خويش سخت مي‌گرفت و دشوار مي‌زيست و از آسايش و راحت‌طلبي دوري مي‌گزيد و هنگامي که در جمع ظاهر مي‌گشت و ميان مردمان مي‌آمد، خود را مي‌آراست زينت مي‌کرد. در اين رفتار امام، بازگو کننده‌ انديشه و فکر امام است، آرايش و آراستگي ظاهر، نوعي تکليف اجتماعي براي احترام به ديگران معرفي شده است. در جامعه، چشمها به انسان دوخته مي‌شود، و از راه چشمها، دلها و روانها متوجه مي‌گردد. حال ، اگر سيماي ظاهري انسان آراسته، تميز و منظم و موزون بود، مردم از ديدار انسان لذت مي‌برند و در دل شادمان مي‌گردند چنان که در برابر مناظر زيباي طبيعت قرار گرفته‌ باشند.

در حالت ديگر که ظاهر انسان ژوليده و چهره‌اش پژمرده و افسرده و آلوده و چندش‌آور باشد، حال ديگران مي‌گيرد و آنان را آزار مي‌دهد و افسرده مي‌سازد.[13]

- عطر و بوي خوش: شايسته نيست که انسان هر روز عطر بزند. اگر هر روز نتوانست كه روز در ميان ، و اگر نتوانست در هر جمعه و اين اندازه را ترک نکند.

مسائل و اشياي مادي نيز مي‌تواند در تحکيم روابط اجتماعي و جدب و جلب مردم موثر باشد. از جاذبه‌هاي مادي، تميزي و آراستگي ظاهري ، بوي خوش و استفاده از عطريات است.

آري کشاورز، کارگر، حتي معدن‌چيان و ... به کار دست مي‌‌يازند، همه و همه، چون تشکيل‌دهنده جامعه مومنانند، بايد بتوانند داراي ظاهر آراسته باشند ، و از بوي خوش و ديگر چيزها استفاده کنند، و به اين‌گونه مسائل در زندگي دست يابند و در خانه و خانواده خود، اسباب رضايت و خرسندي همسر و فرزندان خود را فراهم آورند. [14]

رابطه سطح زندگي و سطح درآمد :

   امام رضا ^(ع) فرموده : « کوته فکران از دوستانم دوست دارند من بر نمد نشينم و جامه زير بر تن کنم، ليکن زمان مقتضي اين زندگي نيست »

امام در اين کلام، به روشني از فراخور و ظرفيتهاي زماني سخن گفته و ميان دوره‌هاي و زمان‌ها تفاوت قائل شده است. از آغاز سخن امام چنين به دست مي‌آيد که برخي انتظار داشتند که ايشان نيز مانند زمان حضرت علي^(ع) لباس بپوشد و به‌سان او زندگي کند. امام در پاسخ آنان به تفاوت دوره‌ها و زمانها و مسئوليتهاي هر زمان اشاره مي‌کند. [15]

نتيجه‌گيري :

نتيجه‌اي که از تحقيق مي‌توان گرفت اين است انسان با داشتن اطلاعات مي‌تواند زندگي بهتري داشته باشد وليکن تا به مرحله عمل کشيده نشود هيچ تأثير مثبتي نمي‌تواند داشته باشد و در اين راستا علاوه بر تلاش فردي افراد که شايد تنها سازنده خود باشند احتياج به همراهي و قانونمندي دولتمندان و جامعه نيز مي‌باشد تا بتوان اين الگوها واقعاً در تک تک افراد به صورت بنيادين ريشه دوانده شود و فرهنگ يک جامه را تشکيل دهد تا شايد يک جامعه‌اي سالم داشته باشيم.

منابع :

1. حکيمي/محمد/امام رضا (ع) زندگي و اقتصاد / چاپ سوم سال 1383 / انشارات آستان قدس رضوي.

2. حسيني/ سيده رضا/ سيره اقتصادي امام علي(ع)/ چاپ اول 1383/ ناشر : انتشارات کانون انديشه جوان/ چاپ سپهر.

3. داداش‌زاده/ محمدرضا/ راه رستگاري/جلد دوم/ چاپ اول پائيز 1379/ ناشر: نُجبا.

4. دشتي/ محمد/مسائل اقتصادي (مجموعه الگوهاي رفتاري امام علي(ع)/چاپ اول پائيز 1380/ نشر سازمان تحقيقات نيرو مقاومت بسيج.

5. مجله دنياي تغذيه/ شماره 85 / خرداد 1388.

والسلام ./ .

پژوهشگر : سيده طوبي حسيني شوبي

معاون پرورشي مدرسه دخترانه راهنمايي نرگس بابل